دائرة المعارف بزرگ اسلامی

دایره المعارف بزرگ اسلامی (20جلدی )(رحلی)

نویسنده: گروه نویسندگان
زیر نظر: کاظم موسوی بجنوردی
20جلد

چاپ اول

دائره المعارف بزرگ اسلامی یا دانشنامه اسلامیکا نخستین اثر تحقیقاتی مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی است که زیر نظر سید محمدکاظم موسوی بجنوردی منتشر میشود.

این دانشنامه را مفصلترین و مهمترین دانشنامه ایران معاصر و حتی کشورهای اسلامی دانستهاند. تدوین دائره المعارفهای اسلامی، عمومیو تخصصی، در اسفند 1362 در تهران تأسیس گردید. نخستین اثر تحقیقاتی این مرکز، دائره المعارف بزرگ اسلامی است که به سه زبان فارسی، عربی و انگلیسی منتشر میشود.

انتشارات بریل در لیدن تا کنون ترجمه انگلیسی سه مجلد از این دایره المعارف را تحت نظارت ویلفرد مادلونگ و فرهاد دفتری چاپ کردهاست. به گواهی انتشارات بریل - که سابقهای 300 ساله در انتشار کتب و معارف در اروپا دارد- دایره المعارف بزرگ اسلامی یکی از جامعترین منابع شناخت اسلام و دنیای مسلمانان است.یکی از ویژگیهای منحصر به فرد این دایره المعارف توجه به تشیع و میراث غنی و رنگارنگ آن است که این مرجع را مکمل دیگر دایره المعارفها میکند...

چون ایجاز از اختصاصات هر اثر دایرة المعارفی است، تعداد واژگان هر مقاله با اهمیت آن و اطلاعات و پژوهشهای موجود تناسب دارد. ازاین رو ممکن است، مدخلی در د. اسلام به سبب دستیابی به داده های جدیدتر علاوه بر ویرایش اول، در تکمله، ویرایش دوم و احتمالاً ویرایش سوم نیز مقاله داشته باشد. عکس این نیز ممکن است پیش آید، یعنی مطلب جدیدی دربارة موضوعی پیدا نشود و آنچه در ویرایش اول آمده همچنان معتبر باشد و ازاین رو مقاله جدید نوشته نشود. بعضی مقاله ها مثل پاره ای از مقالات فقهی یوزف شاخت و مقاله هایی که مینورسکی دربارة ایران یا آرنت یان ونسینک دربارة فرقه های اسلامی نوشته اند، صرفاً به لحاظ منبع در ویرایش دوم به روز شده اند (باسورث، ص 101ـ103). برای اجتناب از طولانی شدن مقاله ها در د.

اسلام فهرستی از منابع اولیة پربسامد و نام اختصاری مجلات آمده است و آثاری که با دورة زمانی مشخصی چاپ می شوند (مثلاً گاهنامه ها)، در دو فهرست جداگانه و مؤلفان و دانشگاههای محل کار آنان در ابتدای هر جلد در ویرایش دوم معرفی شده اند. علاوه  بر آن، نام آنان در انتهای هر مقاله پس از فهرست منابع درج شده است. به دلایلی از جمله انتخاب یک روش معیّن و احتمالاً اعتماد به نویسنده، غالب مقاله ها دارای ارجاعات درون متنی نیستند و به درج فهرست منابع در انتها اکتفا شده است. ازجمله ویژگیهای فهرست منابع در همة ویرایشها، تبعیت از یکی از الگوهای رایج بین المللی است، اما گاهی سرویراستاران با فقدان مشخصات کتاب شناختی در آن دسته از کتابهای چاپ کشورهای اسلامی که بدون تاریخ، بدون محل نشر و بدون ناشر بودند، مواجه شدند و برای هر یک از این حالتها علائم خاصی استفاده کردند. برای ضبط دقیق کلمات عربی، فارسی، ترکی، اردو و سیریلی نظام آوانگاری طراحی شد.

این نظام خاص که در اول هر جلد معرفی شده است، در بسیاری مواقع بیش از آنکه به سود خواننده انگلیسی زبان باشد، به خوانندة ناآشنا در شناخت ضبط صحیح کلمه و شناخت لحن دیگر ملل مسلمان کمک می کند. در این نظام علاوه بر حروف، صداها نیز با حرف ضبط شده اند و رعایت لحنهای مختلف مسلمانان کار آوانگاری را دشوار کرده و ازاین رو مبنای اولیة سرویراستاران لهجة عربی و سپس ترکی بوده است. هرچند این امر، قرائت بعضی کلمات را برای فارسی زبانان نامأنوس ساخته است (برای مثال : مذاکَرات، مُشارَکَت، کَیخسرو، قُبرُس، نَورُوز). همچنین چون در دورة چاپ د.اسلام، تا دهة 1970/1350ش کار حروف چینی کتابها و مجلات با ماشین تحریر و بدون برنامه رایانه ای انجام می شد، طبیعی بود که غلطهای مطبعی در هر اثری پیدا شود و از این رو در صفحات اولیه هر جلد غلطهای مطبعی و صورت صحیح آنها ذکر شده اند.در ساخت محتوای هر دو ویرایش، مدخلها، نقش اصلی را دارند. تعداد مدخلها و به تبع آن، میزان محتوا در ویرایش اول و دوم به طور چشمگیر متفاوت است. دربارة چگونگی انتخاب و طراحی اولیة مدخلها در حدود صد سال قبل، گزارشی به دست نیامد اما طبق فهرست نامه ویرایش دوم د.اسلام که در 2009/ 1388ش منتشر شد، طرح کلی این دایرة المعارف شناخت همة جنبه های اسلام از جمله آورنده، بستر جغرافیایی و تاریخی، تحولات تاریخی و بسط دهندگان آموزه های اسلامی و فرهنگ مسلمانان است و در تهیة مدخلها، جنبه های فوق درنظر گرفته شده است.

شخص پیامبر اکرم در ذیل مقاله هایی چون محمد، سیرَه، معراج، اُمّی، و عصمت، و در مقاله هایی مانند عبداللّه بن عبدالمطلب، آمِنَه، خدیجَه، فاطمَه، عایشَه، حَلیمَه، حَفصَه، ماریَه، مَیمونَه، صَفیَه و سوده بنت زَمْعَه، بستگان پیامبر معرفی شده اند. همچنین، علاوه بر مدخل صحابه، حدود شصت تن از آنان از جمله خلفای راشدین مقاله های مستقل دارند (برای اسامی آنها ج 13، ص 100). چهار مدعی پیامبری نیز به عنوان مخالفان پیامبر مقاله دارند: حامیم، مُسَیلَمَه، سَجاح و طُلَیحَه.معرفی بستر تاریخی و جغرافیایی پیش از پیدایش اسلام با مقاله هایی ناظر به این دوره، مانند جزیرة العرب، جاهلیة، اله؛ معرفی حدود بیست بت چون ذوالخُلَصاء، هُبَل، نار، اِساف، اللات و مَنات؛ معرفی افرادی سرشناس چون بکربن وائل، حاجب بن زُرارَة، قُصَیّ و قُسّبن صاعده؛ معرفی فرقه های یهودی و مسیحی ساکن مکه و مدینه مانند یعقوبیان صورت گرفته است. در معرفی هر یک از تمدنهای مهم چون مصر، ایران و ترکیه بخشهایی به دورة پیش از اسلام این تمدنها اختصاص یافته است.

معرفی درونمایة آموزه های اسلامی بخشهای زیادی از این دایرة المعارف را به خود اختصاص داده است. علاوه بر مدخل قرآن، مدخلهای دیگری چون سوره، آیه، بسمَله، مُصحَف، مُقطَّعات، اِعجاز، اُمُّالکتاب، مُعَوَّذتین و مُسبّحات به معرفی قرآن اختصاص یافته است. حدود شصت اصطلاح قرآنی مانند حنیف، فرقان، حق، رزق، فقیر، حزب و فتنه مقاله مستقل دارند. در معرفی سنّت، علاوه بر مدخل سنّت، حدیث، حدیث قدسی، اصول الحدیث، خبر و خبرالخاصه (خبر واحد) مدخل اند. یکی از بلندترین مقالات خود مقاله «اسلام» است. از دیگر مقالات در این زمینه می توان از مقالات اعتقادی مثل عقیده، توحید، نبوت، شرک، شَفاعه، آخرت، برزخ، قیامه، شهاده، و مقالات فقهی مثل فقه، شریعه، قصاص، عرف، ارث، کافر، مُرتد، روزه، حج، وضو، نماز، زیارت، عبادت، زکات و جهاد، و مقالات اخلاقی مثل ادب، اخلاق، محاسن و مساوی، تحسین و تقبیح نام برد.

باورهای مردم عادی نیز در ذیل مدخلهایی چون ماشاءاللّه، سِحر، نِیرَنج، رُقعه، چشم زخم، دیو و غول بررسی شده اند.چون در این دایرة المعارف جغرافیا و تاریخ همة جهان اسلام مدنظر بوده است، تاریخ خلفا از صدر اسلام تا فروپاشی نظام خلافت عثمانی در 1302ش/ 1924 در ذیل مدخلهای خلیفَه، خَلافت و هریک از خلفا بررسی شده است....