سفرنامه جیمز موریه (2جلدی)

مترجم: ابوالقاسم سری

نوبت چاپ: اول

برترین ویژگیهای دو سفر موریه انجام دادن کارهای زیر است:

1- در سفر نخست به هنگام عید میلاد مسیح برای یافتن شهر بیشاپور از کازرون راه میافتد پیش از وی هیچ جهانگردی دیگر درباره بیشاپور سخنی نگفته بود به سال 1672 م (1083 هـ. ق) نخستین بار نام این شهر روی نقشههای اروپایی پدیدار گشت.

کمپفر جهانگرد دوره صفویان از شنیدههای خود درباره بیشاپور مینویسد بیآنکه آن را دیده باشد. به ظاهر نخستین اروپایی که این شهر را از نو پیدا میکند سرهارد فورد جونز است. اما اروپا وامدار باریک بینیهای موریه دربارۀ بیشاپور نقش برجسته تنگ چوگان است.

2- موریه نخستین کسی است که در تخت جمشید به کاوش پرداخته پیکرههایی از زیر خاک بیرون آورد.

3- موریه نزدیک روستای حاجی آباد (در شهرستان مرودشت و در دور دستترین جا در خاور کوه نقش رستم) غاری یافت که بر دیوارههایش نوشتهای به زبان پهلوی است.

4- موریه پس از دیدن شهر پاسارگاد و بررسی آرامگاه مادر سلیمان و سنجیدن و برابر کردن گزارشهای تاریخنویسان رومی و یونانی باستان با این آرامگاه نخستین بار آگهی داد که آرامگاه مادر سلیمان همان آرامگاه کوروش است.

از دورۀ صفویان تا زمان موریه شهر فسا را پاسارگاد میپنداشتند و پس از آگاهی دادن موریه نود سال گذشت تا همگان پذیرفتند که آن آرامگاه از آنِ کورش است.

5- نقش رجب در همسایگی تخت جمشید را نخستین بار موریه شناساند و همزمان با او اوزلی چنین کرد.

6- موریه در سالهای 1809، 1812، 1813، چندین بار به دیدن ویرانههای ری رفته بازماندههای برج و بارویی را با یک ستون به خط کوفی پیدا کرد.

7- موریه در شهر همدان به پژوهش در ویرانههای هگمتانه پرداخته نخستین بار کاخی بزرگ و ساختمانی ستونیدار که مانند تختجمشید است یافته نظر دانوپل و رنل (دو جهانگرد) را که گفته بودند همدان همان هگمتانه کهن است درست شمرد.

*

جیمز ژوستینین موریه نویسنده جهانگرد، پژوهنده و تبلیغگر آیین مسیح دو سفر به ایران آمده و سه سفرنامۀ سودمند درباره دیدهها، شنیدهها و برداشتهای خود از این سرزمین چندان درست نگاشته که خودکامهای چونان فتحعلی شاه قاجار را که به شنیدن سخن راست عادت نداشته و آن را بر نمیتافته به خشمی آتشین دچار ساخته است.

«از هرگونه کلی گویی که مأخذی بیچون و چرا دانسته شود خودداری مینمایم، نظریه فراگیر و کلی پس از سالها تجربه و آشنایی نزدیک با ادب، سرگرمیها و حکومت یک کشور به دست میآید. بیان رویدادهای ساده سفر من چونانکه روی میدهد شاید نکتههایی از رفتار مردم، جامعه و شیوۀ حکومت ایران را به خواننده بنمایاند چونانکه از هر نتیجهای که شاید میتوانستم از همان چشماندازها و موضوعها بگیرم روشنگر و گویاتر باشد.»

موریه یکی از گروه جهانگردان هوشمند و برجسته است که در نیمه نخست سده نوزدهم در سرزمینهای خاور، پژوهشهای درخور کردهاند. در دو سفرنامهاش تصویرهای دلانگیز و گاه رنگی فراوان و فزون است . هنر موریه آنست که با شاخ و برگ و کش دادن سخن خواننده را کشکشان به دنبال برده به سخن خود دلبسته میسازد.

به گفتۀ استاد مینوی: از ننگ کارهای نیاکانی که در این نوشته از آنان یاد شده رهایی یابد، نیاکانی که پایههای این حکومت نادرست را بر دوشهای خود می داشتهاند.

«به عقیده ما مردم ایران باید اینگونه نوشتههای خارجیان را که با دیدهای غیر از دیده ما به امور مینگریسته و البته همه وقت هم از قصد و غرض خالی نبودهاند بخوانند تا هم از آداب و عادات ایرانی، آن قسمتها را که حقیقتاً ناپسند و مورد عیبجویی دیگران است اصلاح کنند و عبرت بگیرند و هم بر بیلیاقتی و بوالهوسیهای رجال سابق این کشور که حال نکبت و بدبختی امروزی ما تا حدی معلول دورۀ زمامداری ایشان است وقوف حاصل نمایند.»