تاریخ بلعمی / محمد بن جریر طبری

ترجمه: ابوعلی بلعمی

تصحیح: ملکالشعرا بهار، محمد پروین گنابادی

ابوعلی بلعمی مشهور به امیرک بلعمی، از رجال و وزرای مشهور عهد سامانی و پسر ابوالفضل بلعمی است که در سال 383 ه ق متولد شد. وی در اواخر عهد عبدالملک ابن نوح سامانی وزارت یافت و بعد از او نیز وزارت منصور ابن نوح سامانی را داشت و به اهتمام او تفسیر طبری و تاریخ طبری از عربی به فارسی ترجمه شد. تاریخ طبری متعلق به محمد بن جریر طبری(224-310 ه . ق) است که میتوان آن را از عمدهترین و معتبرترین و بلکه قدیمترین کتب تفسیر و تاریخ اسلامی دانست. تاریخ طبری به شیوۀ مالوف از آفرینش آدم و حوا آغاز میشود و تا زمان نگارش آخرین بخش آن یعنی سال 302 ه . ق ادامه مییابد. کتاب حاضر تصحیحی است از تاریخ بلعمی که توسط ملکالشعرای بهار و محمد پروین گنابادی بر اساس نسخهای کهن در کتابخانۀ ملکالشعرای بهار و همچنین نسخهای متعلق به آقای نفیسی تصحیح شده است.

تکلمه و ترجمه تاریخ طبری

تاریخ بلعمی ترجمهای است که ابوعلی محمد بن محمد بلعمی از کتاب تاریخ الرسل و الملوک یا همان تاریخ طبری مشهور نوشته محمد جریر طبری ترتیب دادهاست. تاریخ آغاز ترجمه 352 قمری/342 خورشیدی بودهاست.این کتاب، تاریخ جهان از ابتدای آفرینش آدم تا آغاز سده چهارم هجری را به تفضیل بیا کرده است . تاریخ بلعمی از کهنترین نمونههای نثر پارسی است که همینک موجود است. شمار واژههای تازی در آن بسیار اندک است و سبک نثر آن بسیار ساده است و از واژههای دشوار و شعری در آن استفاده نشده است.

همچنین به مانند زبان پهلوی، جملههای آن کوتاه است و نمونههایی از تکرار فعل در آن به چشم میخورد. این از مشخصات بارز نثر مرسل سامانیاست که نثر بلعمی نماینده آن است و نوشتههای دوران ساسانی و بلکه سنگنبشتههای دوره هخامنشی را به یاد میآورد.در سنه 352ه.ق به ترجمه این کتاب ابتدا شده است و پس از مقدمه شاهنامه، این قدیمیترین سند نثر فارسی است که به دست ما رسیده است...

...این کتاب تمام تاریخ محمد جریر را شامل بوده است مگر آن که نام روات و اسناد پیاپی از آن افکنده شده است و از روایات مختلف در یک مورد که در اصل عربی ذکر شده مترجم احتراز کرده و از اختلاف روایتها بر یک روایت که در نزد مولف یا مترجم مرجع به نظر رسیده اکتفا جسته است و نیز هر جا که روایتی ناقص یافته است آن را از ماخذی دیگر در متن کتاب نقل کرده و اشاره نموده است که پسر جریر این روایت را نیاورده بود و ما آن را آوردیم ."تصحیح حاضر نخستین بار در سال 1341به چاپ رسیده و اینک به همان صورت به طبع میرسد در این کتاب - که خود مولف آن را جلد اول دانسته و ظاهرا موفق به تصحیح و چاپ جلد دوم نشده است.

-تاریخ پیامبران از آدم (ع) تا حضرت محمد (ص) از یک سو و تاریخ اسطورهای و دوران باستان ایران تا پایان عهد ساسانی، از سوی دیگر، به تناوب و در کنار یکدیگر بازگو شده است .در ابتدای کتاب مقاله محمدتقی بهار (مورخ 1310ش ) حاوی اطلاعاتی است از یافتههای استاد درباره تاریخ بلعمی، نسخهها، شرح حال و سرگذشت بلعمی و خاندان او، همچنین احوال و آثار طبری، سپس توضیحات کوشنده کتاب درباره مشخصات نسخههای مورد استفاده در این تصحیح ذکر شده است .آن گاه فهرست مطالب و متن اصلی با توضیحات مفصلی، به ویژه از جنبه ادبی شامل شرح و معنی واژهها و لغات، نیز توضیح اعلام در زیرنویسها آمده است.

لازم به توضیح است که متن کامل این اثر تاریخی و ادبی در سالهای اخیر در پنج جلد به تصحیح استاد محمد روشن و با عنوان "تاریخنامه طبری "به چاپ رسیده و در آن تاکید شده است که ابوعلی محمد بلعمی، مترجم تاریخ طبری نیست بلکه این ترجمه به همت و دستور او، توسط چند گروه مختلف از ادیبان و مترجمان که احتمالا از کار یکدیگر بی اطلاع بودهاند و به همین دلیل اختلافات فراوانی در نسخههای خطی این اثر مشاهده به فارسی برگردانده شده است .بهزعم آقای روشن بهتر است ترجمه تاریخ طبری را منسوب به بلعمی دانست.