تاریخ جهانگشای جوینی

نویسنده:

علاءالدین عطاملک جوینی

تصحیح:

محمد قزوینی

"تاریخ جهانگشای جوینی" کتابی است از "علاءالدین عطا ملک محمد جوینی" که روایتگر یکی از تیرهترین لحظات تاریخ این کشور، یعنی حمله مغول است. فصل اول این اثر، شیوه زندگی و آداب و رسوم مغولها را قبل از بیان داستان به قدرت رسیدن چنگیزخان، چگونگی ترکیب قبایل پراکنده و ایجاد یک ساختار نظامی منظم، که منجر به موفقیت بعدی او میشود، شرح میدهد. سپس کتاب به کشتار بازرگانان مغول توسط مرزبانان حکومت خوارزمشاهی و حمله چنگیزخان به خونخواهی آنها و غارت و کشتار در برخی از بزرگترین و پیشرفتهترین شهرهای ایران میپردازد. "عطا ملک جوینی" شرح میدهد که مغولها نیشابور و مرو را به خاک و خون کشیدند و از میلیونها نفر جمعیت این شهرها، چیزی حدود ده تن هم در برخی از مناطق باقی نماندند.
بهترین ویژگی کتاب "تاریخ جهانگشای جوینی" این است وجه هولناک وقایع را چنان وصف میکند که مو بر اندام مخاطب میایستد. "عطا ملک جوینی" به عقب نیز برمیگردد و به تشریح نحوهی استقرار قدرت توسط خوارزمشاهیان و نابودی سلجوقیان میپردازد. وی تصویری از ایستادگی جلالالدین خوارزمشاهی در برابر مغولها نیز ارائه میکند که بسیار جذاب است؛ مقاومت قدرتمندانه و جسورانهی او با بهرهگیری از هوش سرشار و استراتژیهای چریکی، برای مغولها دردسرهای زیادی ایجاد کرد.
"عطا ملک جوینی"، ادامه فتوحات مغول را در زمان سلطنت مانکو قاآن و برادرش هلاکو، و همچنین نوادگان و جانشینان چنگیزخان مغول شرح میدهد و به خلافت بنیعباس میرسد که مغولان آن را نیز در هم کوبیدند؛ خلافتی که محمود غزنوی با تمام شکوه و جلال خود، اعتبارش را از آن دریافت میکرد. این بخش نیز با بحث در مورد اعتقادات اسماعیلیان و چگونگی ظهور آنها در ایران قبل از سرنگونی توسط هلاکو به پایان میرسد.

تاریخ جهانگشای جوینی از کتب معتبر و پر جاذبه قرن هفتم در حوزه ادب و تاریخ است .حیثیت و اعتبار کتاب در این است که مولف یا خود مستقیماً شاهد وقایعی است که نقل می کند و یا آن وقایع را از منابع دست اول تدارک دیده است و نثر پر فخامت این اثر نیز بر ارج و اهمیت آن می افزاید.

نویسنده آن سالها در دربار ارغون و هولاکو و پسرانش، اباقا و تگودار، دارای منصب، و گواه بسیاری از رخدادهای آن دوره بوده و برخی پیش آمدها گذشته را نیز از گواهان آنها و از خاندان خود که از درباریان خوارزمشاهیان و مغولان بودهاند، شنیده بودهاست. تاریخ جهانگشای تاریخ سیاسی محض نیست، زیرا نویسنده هنگام رویدادنگاری، درباره اوضاع اقتصادی، اجتماعی، بافت شهرها و موقعیت جغرافیایی آنها و اسامی قدیمی شهرها نیز توضیحات بیهمتایی دادهاست.

این کتاب یکی از منابع دست اول درباره دوران آغازین استیلای مغول بر ایران است که به دلیل اتکای بخش عمده آن بر مشاهدات نویسنده از اهمیت بسیاری برخوردار است .