خاطرات حاج سیاح یا دوره خوف و وحشت

محمدعلی سیاح
به کوشش حمید سیاح و به تصحیح سیفالله گلکار

میرزا محمدعلی محلاتی معروف به حاجی سیاح از سفرنامه نویسان دوره قاجاریه است. از او دو اثر به نامهای " سفرنامه حاج سیاح " و " خاطرات حاج سیاح " در حوزه سفرنامه نویسی، به جای مانده است. حاج سیاح وقایع دوران سفر خود را به اقصی نقاط اروپا و آمریکای شمالی و همچنین کشورهای شرق از جمله هندوستان را شرح داده است.

خاطرات حاج سیاح یا دوره خوف و وحشت مربوط به عصر مشروطیت ایران است.این خاطرات، از بازگشت حاج سیاح به ایران در 1294 ق آغاز میشود و بارویدادهای 1327 ق و ماجرای فتح تهران پایان مییابد و جمعاً حوادث 34 سال قمری را در برمیگیرد.

کتاب، آمیزهای است از سفرنامه، خاطرات، گزارش اوضاع سیاسی - اجتماعی و توصیفهای تاریخی که از دو بخش اصلی و تا اندازهای متفاوت تشکیل میشود: بخش اول تا 1311 ق و ماجرای پناهنده شدن به سفارت که بیشتر سفرنامه و خاطرهنویسی است؛ و بخشدوم تا 1327 ق که بیشتر تاریخ نگاری است.

یادداشتهایی که به صورت کتابی تقدیم خوانندگان گرامی می شود با ورود به بندر بوشهر در روز 14 رجب 1294 قمری برابر با سوم مرداد 1256 شمسی که 30 سال از سلطنت ناصرالدین شاه می گذشت شروع شده و تا ماه های اول سلطنت احمد شاه ادامه می یابد و پس از آن بواسطه بعضی ملاحظات از اجتماع کناره گرفته و به گوشه عزلت پناه می برند زیرا از بسامان رسیدن کار مملکت ناامید شده و اوضاع را به منوال سابق می بینند.

نگارنده به مدت هجده سال از ایران دور بوده، در آمریکا و اروپا و هند و شرق ِ دور سیاحت میکرده، تا آن که دلتنگ ِ خانواده شده، به ایران بازمیگردد. او شرح سفرهای خود را در کتاب ِ دیگری به نام «سفرنامهی حاج سیاح» به نگارش درآورده :

...قحط اشرار شده کسی را باقی نگذاشته است لکن این نظم شخصی است و با حضرت اقدس والا هست و با رفتن تان می رود". فرمود: "غیر از سر بریدن و دست و پا بریدن و شکم پاره کردن بخرج ایرانی نمی رود" گفتم: از تربیت نباید غفلت کرد و این افعال ناشایسته از جهالت ناشی می شود اگر از کوچکی مردم را تربیت و قبح این اعمال را خاطرنشان کنند مردم خود ترک این کارها میکنند" فرمود:" بتو نصیحت میکنم در ایران حرف تمدن بزبان نیاور که برای تو خطر جانی دارد

میرزا محمدعلی محلاتی از سفرنامه نویسان دوره قاجاریه است که در 23سالگی، سفرِ هجدهسالهٔ خود به دور دنیا (اقصی نقاط اروپا و آمریکای شمالی و همچنین کشورهای شرق ازجمله ژاپن و هندوستان) و سفرهای فراوانش در سراسر ایران را آغاز کرد و به همین دلیل به حاجی سیاح معروف شده است.

وی نخستین بار از طریق نیویورک وارد آمریکا شد، و تا سان فرانسیسکو نیز در سفرهای خود پیش رفت، جایی که در 26 مه 1875 تابعیت آمریکا را در دادگاه ناحیهٔ 12 کالیفرنیا رسماً پذیرفت.

حاجی سیاح حتی در دو نوبت موفق به دیدار با رئیسجمهور آمریکا، یولیسیز سایمن گرانت نیز گردید.

از وی دو کتاب به جا مانده؛ یکی خاطرات حاج سیاح (دورهٔ خوف و وحشت) و دیگری سفرنامه حاجی سیاح محلاتی است که در واقع جلد دوم خاطرات و به شرح سفرهای او مربوط میشود.

حاج سیاح وقایع دوران سفر خود را به اقصی نقاط اروپا و آمریکای شمالی و همچنین کشورهای شرق از جمله هندوستان را شرح داده است. سفرنامه حاج سیّاح به فرنگ (چاپ علی دهباشی، تهران 1363 شمسی) شرح سفرهای او در اروپاست.

خاطرات حاج سیّاح یا دوره خوف و وحشت0مربوط به عصر مشروطیت ایران است. این خاطرات، از بازگشت او به ایران در 1294 ق آغاز میشود و با رویدادهای 1327 ق و ماجرای فتح تهران پایان مییابد و جمعاً حوادث 34 سال قمری را در برمیگیرد. کتاب، آمیزهای است از سفرنامه، خاطرات، گزارش اوضاع سیاسی - اجتماعی و توصیفهای تاریخی که از دو بخش اصلی و تا اندازهای متفاوت تشکیل میشود: بخش اول تا 1311 ق و ماجرای پناهنده شدن به سفارت که بیشتر سفرنامه و خاطرهنویسی است؛ و بخشدوم تا 1327 ق که بیشتر تاریخنگاری است.