کاشیکاری ایرانی (جلد سوم) حسین زمرشیدی

چاپ 1370

جلد سخت

210 صفحه

 

معرفی اجمالی محصول

کاشیکاری ایران ( دوره کامل سه جلدی )

حسین زُمرشیدی (زادهٔ 5 فروردین 1318 - درگذشتهٔ 15 بهمن 1397 ) معمار سنتیکار برتر ایرانی بود.

وی در نوجوانی زیر دست پدرش «حاج محمد معمار» که از معماران زبردست و بهنام مشهد بود کار میکرد. همچنین بنایی نیز میکرد و تا پایان دبیرستان در همانجا درس میخواند.

زمرشیدی در معماری و کاشیکاری آرامگاه خواجه ربیع، گنبد سبز مشهد، آرامگاه امامزاده محروق نیشابور و آرامگاه شیخ احمد جامی تربت جام نقش داشت.

وی در تهران در آزمون استادکاری هنرستان صنعتی تهران (ایران و آلمان) پذیرفته شد و همزمان در رشتهٔ ساختمان درس خواند. سال 1350 به آلمان رفت و در رشتهٔ ساختمان و تربیت دبیر فنی دانشآموخته شد.

او عضو فرهنگستان هنر و هیئت علمی دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی بود. حسین زمرشیدی به عنوان عضو ثابت گروه معماری فرهنگستان هنر، در سال 1381 از سوی ستاد بنیاد چهرههای ماندگار، به عنوان «چهره ماندگار در عرصه معماری سنتی کشور» برگزیده شد. وی در مهرماه 1383، از رئیسجمهور، نشان درجه سه دانش دریافت کرد و در سال 1387 به عنوان پدیدآورنده هنرهای قدسی و الهی معماری اسلامی برای قرآن، از طرف رئیسجمهوری ایران به عنوان خادم برگزیده قرآن کریم مورد تجلیل و تقدیر قرار گرفت. وی دارای سه فرزند بنامهای: زهرا زمرشیدی (پژوهشگر، نویسنده، عکاس و معمار)، کوروش زمرشیدی (پژوهشگر و نویسنده) و داریوش زمرشیدی (کارشناس عمران) میباشد.

حسین زمرشیدی 15 بهمن 1397 در سن 79 سالگی در تهران درگذشت. پیکر او روز 17 بهمن 1397 تشییع و در قطعه هنرمندان (چهرههای ماندگار) به خاک سپرده شد.

هنر کاشی گری و کاشی کاری از آرایه های ارزشمند وابسته به معماری است که ذوق، سلیقه و هنرمندی کاشی گری سرزمین ما، آن را به درجه ای از رشد رسانده که تحسین بینندگان را برانگیخته است. آنان که با معماری اسلامی ایران آشنایی دارند، بایستی از آگاهی های لازم از ارزش های هنری، طرح ها و نقوش رنگ و لعاب، پخت و به طور کلی از اصول و قواعد و رموز کاشی کاری نیز بهره مند باشند. در این مقاله، از کاشی های دوره صفویه تا قاجاریه و در امتداد آن تا به امروز مورد بررسی قرار گرفته و شاخصه های کاشی کاری دوره های یادشده و اصطلاحات مهم کاشی کاری معرفی گردیده تا علاقه مندان با تحولات کاشی گری این دوره آشنا شوند.

کاشی معقلی به چه کاشی گفته میشود :
نوعی کاشی کاری است که با ساخت و تهیه کاشی با ابعاد بسیار کوچک و پهلوی هم قرار گرفتن این کاشیهای کوچک کار معقلی صورت می گیرد.

 

 

تلفیق کاشی با آجر در نماسازی از انبساط و انقباض کاشیها جلو گیری می کند.با این عمل پریدن و خرد شدن لعاب کاشی به حداقل می رسد.انواع خطوط مستقیم در محورهای عمودی و افقی و گاه خطوط مورب با زاویه 45 درجه و شطرنجی از نقوشی هستند که در کاشی کاری معقلی مورد استفاده دارند.

 

 

 

 

 

 

ریشه واژه معقلی :

 

کاشی معقلی به نوعی کاشی مزین به خطوط کوفی بنایی گفته می شود که برای تزئین سطوح مختلف در معماری سنتی استفاده می شود. کوفی بنایی (معقلی) نوعی کاربردی از خط کوفی است که در بناها و معماری ها جلوه گر شده است و به دلیل استفاده آن در روی بناها، خط بنایی لقب گرفت و به صورت های مختلف پدیدار گشته که به شکل آسان و متوسط و مشکل، دسته بندی می شود، ولی می توان نام های منحصر، مربعی یا مستطیلی و متداخل تطبیق نمود.

 

 

 

خط معقلی در کتابت رایج نبود، اگر چه مولانا سلطانعلی مشهدی، معتقد است که به این خط کتابت نیز می شد و آن را جزو خطوط می آورد. چون اساس این خط روی خانه بندی خط کشی می شود، به این ترتیب که اول کاغذ مانند صفحه شطرنجی خط کشی و خانه بندی می شود، و بعد از تقسیم خانه ها، حروف آن مرتب می شود و چون این خط به ترتیب فوق نوشته می شده، آن را با آجر روی عمارات به آسانی می چیدند تا هم عباراتی از آن خوانده شود و هم دیوار عمارت را تزئینی باشد. به این نسبت آن را خط معماری یا خط بنایی نامیده اند.

 

 

 

خط بنایی:
خط بنّایی یا مَعْقِلی یکی از انواع خوشنویسی اسلامی است که نوعی خط کوفی زاویهدار بهشمار میرود و از ترسیم اشکال هندسی مانند مربع، لوزی، مستطیل و خطوط موازی و متقاطع حاصل میشود. خط بنایی نوع تزیین نشده و هندسی خط کوفی است که براساس خانههای شطرنجی طراحی میشود.

 

 

 

اساس کوفی بنایی امتدادهای افقی و عمودی و گردش خط با ضخامتی یکنواخت در راستای افقی یا عمودی است به گونهای که تمام سطوح هندسی شکل با این نوشتههای افقی و عمودی پر میشود. در بعضی انواع کوفی بنایی به نمونه هایی برخورد میکنیم که هم سیاهی و هم سفیدی بین آنها از کلماتی تشکیل شدهاند که هر دو دارای معناست که به آن کوفی مشکل یا متداخل گفته میشود.

کاشی معقلی به چه کاشی گفته میشود :
نوعی کاشی کاری است که با ساخت و تهیه کاشی با ابعاد بسیار کوچک و پهلوی هم قرار گرفتن این کاشیهای کوچک کار معقلی صورت می گیرد.

 

 

تلفیق کاشی با آجر در نماسازی از انبساط و انقباض کاشیها جلو گیری می کند.با این عمل پریدن و خرد شدن لعاب کاشی به حداقل می رسد.انواع خطوط مستقیم در محورهای عمودی و افقی و گاه خطوط مورب با زاویه 45 درجه و شطرنجی از نقوشی هستند که در کاشی کاری معقلی مورد استفاده دارند.

 

 

 

 

 

 

ریشه واژه معقلی :

 

کاشی معقلی به نوعی کاشی مزین به خطوط کوفی بنایی گفته می شود که برای تزئین سطوح مختلف در معماری سنتی استفاده می شود. کوفی بنایی (معقلی) نوعی کاربردی از خط کوفی است که در بناها و معماری ها جلوه گر شده است و به دلیل استفاده آن در روی بناها، خط بنایی لقب گرفت و به صورت های مختلف پدیدار گشته که به شکل آسان و متوسط و مشکل، دسته بندی می شود، ولی می توان نام های منحصر، مربعی یا مستطیلی و متداخل تطبیق نمود.

 

 

 

خط معقلی در کتابت رایج نبود، اگر چه مولانا سلطانعلی مشهدی، معتقد است که به این خط کتابت نیز می شد و آن را جزو خطوط می آورد. چون اساس این خط روی خانه بندی خط کشی می شود، به این ترتیب که اول کاغذ مانند صفحه شطرنجی خط کشی و خانه بندی می شود، و بعد از تقسیم خانه ها، حروف آن مرتب می شود و چون این خط به ترتیب فوق نوشته می شده، آن را با آجر روی عمارات به آسانی می چیدند تا هم عباراتی از آن خوانده شود و هم دیوار عمارت را تزئینی باشد. به این نسبت آن را خط معماری یا خط بنایی نامیده اند.

 

 

 

خط بنایی:
خط بنّایی یا مَعْقِلی یکی از انواع خوشنویسی اسلامی است که نوعی خط کوفی زاویهدار بهشمار میرود و از ترسیم اشکال هندسی مانند مربع، لوزی، مستطیل و خطوط موازی و متقاطع حاصل میشود. خط بنایی نوع تزیین نشده و هندسی خط کوفی است که براساس خانههای شطرنجی طراحی میشود.

 

 

 

اساس کوفی بنایی امتدادهای افقی و عمودی و گردش خط با ضخامتی یکنواخت در راستای افقی یا عمودی است به گونهای که تمام سطوح هندسی شکل با این نوشتههای افقی و عمودی پر میشود. در بعضی انواع کوفی بنایی به نمونه هایی برخورد میکنیم که هم سیاهی و هم سفیدی بین آنها از کلماتی تشکیل شدهاند که هر دو دارای معناست که به آن کوفی مشکل یا متداخل گفته میشود.

 

 

 

 

 

 

خط بنایی از خط کوفی مشتق شد. خط کوفی خطی قدیمی بود که همراه با ظهور اسلام شکل گرفت و پس از سده پنجم هجری کاربرد اولیه خود را در نوشتن قرآن از دست داد و بیشتر برای نوشتن کتیبههای مختلف بناها یا سرلوحههای کتابهای مذهبی بهکار میرفت.

 

 

 

نقوش معقلی هرچند که مربوط به دوران پیش از اسلام است اما به دست ایرانیان ابداع شده و برای تزیین بناها بکار رفته است. اما خط معقلی یا بنایی بعد از دوره سلجوقی در تزئینات بناها و بهویژه در مساجد دیده میشود و سپس در دورههای ایلخانی و تیموری که دوره شکوفایی خوشنویسی ایرانی به شمار می رود رفتهرفته مراحل رشد خود را طی کرد و سپس در تزیینات سطوح داخلی و خارجی بناهای مذهبی و تزئینات ایوانها در پشت و پهلوی قوسها و بدنه مدور منارهها به کار گرفته شد.

 

 

 

 

 آرامگاه محمد محروق در نیشابور

 

معقل در لغت به معنی حصین (پناهگاه و کوه بلند آمده است) این معنی با این نوع خط بنایی مطابقت دارد و این نظریه منطقی است که خط بنایی پس از این که به کمال مطلوب رسید، معقلی نامیده شده باشد. به نظر می رسد خط معقلی بعد از خط کوفی و از روی آن استخراج شده باشد و در زمان تیموریان یعنی در قرن نهم هجری که از لحاظ خط و خوشنویسی یک دوره طلایی به شمار می رود این خط برای تزئین بناها از روی خط کوفی استخراج شده که در کوفی یک دانگ دور است و پنج دانگ سطح و در خط معقلی دور نیست و همه سطح است.

 

 

 

در معماری کاربرد نقوش معقلی با استفاده از مصالحی مانند: کاشی و آجر (جداگانه و درهم) ساخته می شود و در تزئینات سطوح داخلی و خارجی اماکن مقدسه و ایوان ها و پیکر مناره ها به کار گرفته می شود. در حرم مطهر رضوی نمونه های زیبایی از این کاشی کاری وجود دارد.

 

 

 

به سبب آنکه برش خط بنایی آسانتر از خطوط دیگری است که مملو از انحناها و پیچ و خم هاست و با عنصر اصلی سازنده بنا یعنی آجر یا عامل اصلی پوشش عمارتها در ایران یعنی کاشی هماهنگی کامل دارد به وفور در آجرکاریها و کاشیکاریها در ساختمانها بهکار میرود. هرچند در موارد نادری آثاری بر روی کاغذ با این خط نیز ایجاد شده است.

امروزه به سبب اینکه جنبههای تزئینی در انواع کوفی بسیار فراوان است می توان به عنوان پایه ای برای طراحی جدید حروف الفبا در رشته گرافیک مورد استفاده قرار گیرد. بعضی از هنرمندان در سالهای اخیر با استفاده از خط کوفی و تغییر و تلفیق آن با دیگر انواع خوشنویسی، برای طراحی پوستر، نشانه، سربرگ کاغذ و دیگر کارهای مربوط به این رشته استفاده کردهاند.

 

 

 

کاربردهای خط بنایی در معماری، صنایع دستی، طراحی گرافیک، تزئینات داخلی و طراحی الگو و بومیسازی طراحیهای وب نیز کاربرد دارد که آشناترین نمونه آن، عبارت "الله اکبر" است که در حاشیه پرچم ایران نقش بسته است.

 

 

نمونههای گوناگون خط معقلی در بناهای قدیمی از جمله صحن مسجد گوهرشاد در مشهد، آرامگاه شیخ صفیالدین اردبیلی در اردبیل، امامزاده محروق در نیشابور و سایر بناهای تاریخی و مذهبی ایران و کشورهای همسایه به وفور دیده میشود که در کاشیکاریهای معاصر همچون طرح توسعهٔ حرم امام رضا و امامزاده صالح در تجریشتهران نیز قابل مشاهده است.

استاد مهدی پنجه پور یکی از معدود اساتیدی است که علاوه بر مهارت کامل در تمامی زمینه های معماری و کاشی کاری سنتی ایرانی، قادر به خوانش، نگارش و اجرای خطوط بنایی می باشد. وی فرزند استاد علی پنجه پور است.

 

 

 

 

آثار بنایی - مسجد جامع اصفهان

 

 

 

 

    نام علی به خط بنایی در آرامگاه و عمارت مشهد میر بزرگ در آمل

 

 

 

 

    خط بنایی بر سر در مسجد ماردین در ترکیه

هنر کاشی کاری معقلی را می توان مکمل کارها و تزییناتی دانست که در انواع نما سازیها و پوشش های خارجی و داخلی به کار گرفته می شود . از قرن چهارم و پنجم هجری برای زیبا سازی و نما سازی  ساختمانها ، از روش تزیینات آجری دور درج چینی بناها استفاده می شده است .

 

• تاریخچه کاشی معقلی
• مراحل ساخت کاشی معقلی
  • تفکیک رنگ و برش
• کاشی معقلی و کاشی هفت رنگ
• مزایای استفاده از کاشی معقلی در نماسازی بنا :
•  ترکیب در کاشی کاری معقلی

 

 

تاریخچه کاشی معقلی

 

استفاده از هنر معقلی سازی که اساسا برای تزیینات نما چه در قسمتهای  خارجی و چه در بخشهای داخلی بناها به کار می رود ، پس از پیدایش هنرهای معرق و کاشی هفت رنگ در زمان تیموریان عمومیت یافته است . قدیمی ترین انواع معقلی تا چندی قبل در بنای مسجد جامع گوهرشاد مشهد که از جمله آثار آن دوره است ، وجود داشته و جدیدا بازسازی شده است

 

 

به طور کلی بناهای اولیه که بعد از اسلام ، یعنی تا قرن سوم و چهارم ساخته می شد . فاقد نماسازی بود . ولی بعداز این زمان تربینات آجری و نماسازی تمام زمینه برای بناها به سرعت مورد توجه  قرار گرفت .در این دوران قرن چهارم و پنجم بود که تمام بازیهای آجرها در انواع حصیری ، جناقی و به خفته وراسته به وجود آمد .

 

قدیمی ترین نمونه آن را می توان در بنای خرقان قزوین ، ساخته شده در قرن پنجم هجری ، و یا بناهای دیگری نظیر آن دید . از این پس شکل دادن به نماهای خارجی و پوششهای داخلی مورد توجه بوده است ، به کارگیری این روش را می توان در بدنه سازی و پوشش گنبد و مناره های آجری نظر میل خسروگرد سبزوار و میل سلجوقی در دامغان و میل چهل دخترانه در اصفهان و منار قبر و زاباد در علی آباد کاشمر ، دید که با انواع نماسازی های اجرا در اشکال و گونه های متفاوت خطوط کوفی آجوی و تقوش هندسی در گره همراه با ، حرکات موزون گل و برگ ها، مجموعه تصاویر هماهنگ و حیرت انگیری به وجود آورده است .

 

مراحل ساخت کاشی معقلی

 

طراحی

 

تصویر کردن طرح بر روی کاغذ با رعایت مدولار بودن قطعات براساس ابعاد قطعات برش بروی کاغذهای شطرنجی و یا ایزومتریک اولین مرحله ساخت کاشی معقلی می باشد.

 

 

 

تفکیک رنگ و برش

 

در مرحله دوم نوبت به برش کاشی ها برطبق ابعا به دست امده می رسد و برای انجام این کار از روش های مختلف از قبیل تراش با تیشه ویا برش توسط واتر جت و یا سنگ فرز انجام می گیرد.-.

 

3.تخمیر

 

در این مرحله طرح با استفاده از روش گرته بر روی سطح که در واقع قالب معکوس سطح کار است منتقل می شودو باید به این نکته توجه داشت که قطعات برش خورده به تفکیک رنگ که اصطلاحا به ان ها صابونک گفته می شود درجای خود قرار می گیرندو بعد از ان تنظیمات نهایی در مورد پیرمان کاشی ها و تنظیم درزها صورت میگیرد..

 

 

کاشی معقلی و کاشی هفت رنگ

 

بطور خلاصه پیدایش کاشی کاری معقلی را می توان بعد از به وجود آمدن هنر کاشی هفت رنگی و کاربرد آن در پوششهای داخلی ، و لزوم نماسازی های خارجی دانست . زیرا مخارج و زمان ، تهیه و نصب کاشی هفت رنگ  به مراتب بیش از کاشی کاری معقلی است.

 

علاوه بر آن کارهای معقلی از کاشی هفت رنگ مقاوم تر است . دلیل آن نیز ابعاد کوچک کاشی کاری است . این ابعاد که بیشتر به صورت مربع ساخته شده باعث کاهش آثار ناشی از تغییرات جوی درکاشی می شود و پدیده هایی چون انبساط و انقباض کاشی ناشی از این آثار را خنثی یا کم اثر می کند.

 

از هنر معقلی سازی در بناهای معماری سنتی ، مخصوصا نهایت استفاده شده است . بطوری که بتدریج در اغلب بناها به جای به کارگیری مصرف و یا کاشی هفت رنگ در تمام سطوح خارجی و غرفه ها و ایوان های بنا ، از وجود انواع معقلی سازی ها استفاده شده است .

 

از آن جمله بنای سنتی و تاریخی خواجه ربیع در مشهد ، ساقه و گنبد امام زاده محمد محروق در نیشابوری ، گشنیده مقبره شیخ صفی الدین شار اردبیل ، گنبد سید محمد در شیراز ، امامزاده عبدالله در همدان کنید . مسجد جامع گوهرشاد و هم چنین نماسازیهای بقعه وگنبد و طاق نما سازیهای امام زاده حسین در قزوین و بناهای بسیار دیگری را می توان نام برد .

 

نمونه کاشی کاری معقلی و پیدایش مراحل اولیه آنها را می توان در انواع پوشش طاقهای ضربی در نواحی داخلی بنا ونماسازی های خارجی ، در طاق نما ها برخی بناها جستجو کرد.

 

 

 

مزایای استفاده از کاشی معقلی در نماسازی بنا :

 

-در بحث تهیه کاشی معرق و کاشی هفت رنگ باید بگوییم  که تهیه این نوع کاشی ها هزینه زیادی در بر دارد . در صورتی که هزینه انجام کارهای معقلی در مقایسه با آن بسیار کم است

 

با توجه به تهیه نمونه معرق کاشی و کاشی هفت رنگی که مستلزم وقت زیاد است ، تهیه کاشی معقلی به وقت بسیار کمتری احتیاج دارید .

 

ضمنا گفتیم که ابعاد کاشی معقلی بسیار کوچک است و از قرار گرفتن آجر و کاشی در کنار هم و در قطعات جدول بندی کار معقلی شکل می گیرد . استفاده از این روش ، عمل لعاب پریدن و خرد شدن را در کاشی که در اثر انقباض و انبساط  ناشی از پذیرش سرما و گرما به وجود می آید و کاهش می دهد. این عوامل باحدث دوام و مقاومت بیشتر معقلی نسبت به کاشی هفت رنگ می شود.

 

 

 ترکیب در کاشی کاری معقلی

 

شکل کاشی کاری معقلی براساس خانه بندی و جدول کشی و بطور کلی از حالتهای شطرنج به وجود می آید . اصول شطرنج بندی در زمینه های معقلی به صورت مربع و با لوز مربع است . خطوط مستقیم در معقلی به صورت محورهای عمودی و افقی  کاربرد فراوان دارد ، اما حرکات دیگری ماند خطوط مورب  که اکثرا تحت زوایای 45 درجه هستند ، نیز وجود دارد که حالتهای معقلی را به وجود می آورد . در معقلی سازی محور حرکات به ندرت تحت نزوایای 30 و 60 درجه بوده ، اما وجود این محورها تحت این دوزوایا در پاره ای آثار مرتبط با این هنر نیز دیده شده است ، مانند معقلی لوز بندی به کار رفته در چهار نبش اسکلت ساعت در حین اتابکی در بارگاه حضرت معصومه ( س)

 

نتیجه گیری

 

تکنیک معقلی در کاشی کاری ایران در دوره سلجوقیان به اوج خود رسید.این نوع از کاشی کاری در واقع از کنار هم چیدن قطعات تراش خورده کاشی های رنگی که عمدتا به اشکال مربع و مثلث و لوزی هستندطرحهای هندسی و خطوط بنایی خلق میشود..

در معماری سنتی ایران کاربرد نقوش معقلی با استفاده از مصالحی مانند: کاشی و آجر (جداگانه و درهم) ساخته می شود و در تزئینات سطوح داخلی و خارجی مساجد و ایوان ها و پیکر گلدسته ها به کار گرفته می شود

 

 

جلد دوم: گره ، معقلی

مصور - گلاسه - رنگی

هنر کاشیگری سابقه ای طولانی دارد و قدمت آن به هزاره دوم پیش از میلاد میرسد. در آغاز، این هنر بیشتر با آجرهای لعابدار برای استحکام بنا و نماسازی توامان استفاده میشد، ولی رفته رفته در آرایش ظاهری ساختمان و نماسازی نیز کاربرد یافت.

آنگونه که از آثار باستانی به جا مانده می توان استنباط  کرد، کاشیکاری پیش از اسلام نیز در ایران بسیار مدنظر بوده است. البته بیشتر از کاشیهای تک رنگ و احتمالا چند رنگ ساده استفاده میشد که با اندک تزیینی همراه بود، ولی پس از اسلام این هنر شکل دیگری به خود گرفت. گلبوته هایی که به شکل قرینه در زمینه طراحی می شد و نقوش هندسی که معماران مسلمان ایرانی در این هنر به کار گرفتند زیبایی آن را بیش از پیش نمایان ساخت.

از طرف دیگر بر تنوع رنگ نیز افزوده گشت. افزون بر اینها آمیزش هنر نقشگری و خطاطی با هم بود که این هنر را به اوج رساند.