رفتار برنامه ریزی شده

عمل هر کس برخاسته از اراده و تصمیم 

آگاهانهی ( یا نیت) خود اوست.                                                                                                                                                          

 پیامبر اکرم

پیش گفتار مترجمان

رفتار از نظرگاهی بیتوجه به مأموریت آنها- مجموعهای از حرکتها و کنشهاست. این کنشها زمانی که به صورت منظم و دقیق به اجرا درآیند مهارتها را بهوجود میآورند، و اگر در یک محدوده یا سنخ معین ارایه شوند الگوهای حرکتی را عرضه خواهند کرد. از دیدگاهی دیگر یک رفتار زمانی عرضه میشود که بتواند تعادلی را به وجود آورد، و یا نیازی را کاهش دهد. از نگاه ریخت گرایان مجموعهی رفتاری هر فرد تابعی از ریخت و یا شکل بدنی اوست؛ مثلاً شوخ طبعی یا سادهگیری رفتارهائی هستند که با شاکلهی افراد چاق وکوتاه قد بیشتر جور در میآید. و یا متفکر و جدی بودن و همین طور داشتن رفتار وسواسی مرتبط با کسانی مطرح میشود که قد بلند و ضمناً لاغری داشته باشند. ونیز افراد عضلانی و درشت استخوان که با اقتدارطلبی و هدایت کسان دیگر بیشترسنخیت خواهد داشت. رفتارگرایان محرکهای محیطی را عامل بهوجودآورندهی رفتار دانسته و انسان را موجودی منفعل در برابر تبلیغات و شکلدهیهای رسانهای معرفی میکنند. و گروهی دیگراز عاملهای وراثتی به دفاع پرداختهاند. اینان پدیدههایی چون درونگرایی و برونگرایی، اجتماعی بودن و جامعه گریزی را با کارکرد ژنها مرتبط دانسته، داشتن ثبات و یا عدم ثبات شخصیتی، تعادل روانی، کمال طلبی، خودشیفتگی، بدگمانی و غیره را به ژنها ربط میدهند. وبه همینسان عامل بسیاری از اختلالات شخصیتی و سلوکی، پرهوشی و عقب ماندگی ذهنی- که تعدادشان به 350 نوع بالغ می شود- را به عملکرد ژنها نسبت میدهند و پدیدههایی چون فزون کاری و نقص توجه، رفتار مقابلهای، اُتیسم و بسیاری از اختلالاتی که اغلب کودکان و نوجوانان گرفتار آنها هستند، نشأت گرفته از کارکرد ژنها معرفی می کنند. در عین حال هستند از پژوهشگرانی که رفتار را حاصل یا بازده تعامل ارگانیسم با محیط، نهادها، ایدئولوژی، فرهنگ، باورها و سنن و ارزشهای مرتبط با آنها دانسته و معتقد به یک عامل محدود و جزیی نمیباشند، ودر مطالعهی هر رفتار عواملی چون ساختار خانواده، موقعیت، عادت، یادگیریهای قبلی، تجارب و سودمندی هر رفتار را مد نظر قرار میدهند.لازم به ذکر است که همهی مفاهیم فوق بسیار مهمّاند.

به عنوان مثال عامل موقعیت که میتواند خانوادگی، جغرافیایی، تاریخی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، ارتباطی و انسانی باشدکه نقش بسیار مهمی در تولید رفتارهای هر فرد یا هرشخص دارند. گفته میشود که نوع شبکهی تعاملات نمادین و یا شناخت مدار فرد که میتواند ظرفیتهای ذهنی و افقهای فکری وی را شکل دهد بسیار مهم است، چرا که میزان تسلط هر فرد به علایم مفهومی، نمادها و نشانهها، آنات و رمزهایگستردهی ارتباطی و فن شناسانهی جهانی در حوزههای فلسفی، هنری، سیاسی و ادبی و فنآوری و ... میتواند به توسیع شخصیت او در عرصههای مختلف کمک بسیار نماید. 

گفتنی است که درکنار همهی موارد مطرح شده در فوق بایستی به ظرفیتهای ذهنی و توان مغزی  و برداشتهای مفهومی و سبک فکری افراد نیز توجه کافی نمود و آنها را از یک جنس یا قماش ندانست. به قول مولوی زمانی که میگوید: « من چو لب گویم لب دریا بود/ من چو لا گویم مراد الّا بود/ من ز شیرینی نشستم روترش/ من زبسیاری گفتارم خمش» دقیقاً به این تفاوت مهم اشاره میکند.

مفهوم رفتار بسیار گسترده است و هر کس و هر دیدگاهی آن را با توجه به افق فکری و تجارب و یافتههای خود مورد توجه قرارداده است و لیکن آنچه در پژوهشهای مطرح شده در این کتاب مطمح نظر بوده نیل به دریافتهای تازهای است که هر چند پیش تر مطرح شده و دربارهشان آگاهیهایی بوده است،  با این حال نکات تازه و نوینی در آنها هست که در پژوهشهای پیشین مغفول مانده و یا کم تر مورد توجه قرار گرفته بودند. فیالمثل چگونگی شکلگیری دو نظریهی کنش معقول (TRA)و رفتار برنامهریزی شده(TPB) که توسط فیش بین و آیزن در سالهای 1967 تا 1991 معرفی شده و عناصر و مفاهیم ساختاری آنها در تولید رفتارهای انسان در موقعیتهای مختلف مورد ارزیابی و کندوکاو قرارگرفتهاند؛ مهمترین مفاهیم مطرح شده در این نظریهها عبارتند از: نگرشها (تفکری که از ارزیابی ادراکی عواقب یا نتایج احتمالی و مهم یک فرایند حاصل میشود.) نیّات قصدی که هر فرد آگاهانه برای رسیدن به هدفی انتخاب میکند (و حساب شدهاست.) تأثیرات اجتماعی و فشاری که یک فرد از جانب افراد مهم در انجام و یا عدم انجام رفتاری دریافت میکند). هنجارهای ذهنی(مفهومی که توسط باورهایی شکل میگیرد که افراد مهم یا مؤثر دیکته میکنند). کنترل ادراکی رفتار( مبتنی بر میزان فهم شخص از عاملی است که میتواند مانع عمل و یا تسهیل کنندهی آن باشد و یادآوری هرکس از توانایی خود برای انجام یک رفتار). باورهای کنترلی( امکاناتی که انجام کاری را تسهیل و یا آن را با مشکل مواجه میسازد). هنجارهای توصیفی( به معنای درک واقعیت بر مبنای مشاهده و پرسش). و هدف ( خواستههای درونی یا ذهنی که این خواسته ها به صورت برونداد؛ رویدادها و یا فرایندها سازمان دهی میشوند).

یادآوری این نکته ضروری است که فرم نگارش و سبک آن در این کتاب کاملاً محققانه و دقیق بوده و از روابط آماری پیشرفته در آنها استفاده شده است. بنابراین نثر نوشته و بیان نتایج پژوهشها کاملاً آکادمیک و فنّی است و لازم است که خوانندهی گرامی از مباحث آماری اطلاع کامل داشته باشد.

در پایان لازم میدانیم از همکار دانشگاهی خود، جناب آقای دکتر نعمت اله تقوی که زحمت مطالعهی پیش از چاپ این کتاب را پذیرفتند و نکاتی را تذکر دادند صمیمانه قدردانی نمائیم.

فریدون رخشان