پنج گنج حکیم نظامی گنجوی به تصحیح دکتر ثروتیان

پنج گنج حکیم نظامی گنجوی به تصحیح و بازنویسی دکتر بهروز ثروتیان

پنج منظومۀ «مخزن الاسرار»، «خسرو و شیرین»، «لیلی و مجنون»، «هفت پیکر» و «اسکندرنامه» را «خمسه» یا «پنج گنج» نظامی گویند و به راستی که این آثار گنجهایی جاودان برای ادبیات فارسی و حتی ادب جهانی به شمار میآیند. ارزش ادبی و فرهنگی والای این منظومه ها سبب شده که در سده های اخیر بسیاری از اروپاییان نیز بدانها روی آورند و به ترجمۀ این منظومه های بی مانند اهتمام ورزند.

پنج گنج حکیم نظامی

«مخزن الاسرار» به عنوان نخستین منظومهای که حکیم نظامی سروده است در حدود 2 هزار و 260 بیت دارد. این مثنوی را نظامی در روزگار جوانی خویش به نظم کشید. مخزن الاسرار، منظومه ای زاهدانه و پندآمیز است. این اثر که بهنوعی تحت تأثیر حدیقة الحقیقۀ حکیم سنایی غزنوی پدید آمده، دارای دیباچهای مفصل شامل چهار نعت و دو خلوت است. پس از این دیباچه نیز بیست مقاله آمده است که هر یک دربردارندۀ داستان و حکایتی تعلیمی و اخلاقی است. ازجملۀ این حکایتها، یکی هم حکایتی است کوتاه که نظامی آن را در پیِ این بیتِ پایانی مقالۀ شانزدهم آورده است:

«دشمنِ دانا که غمِ جان بُوَد // بهتر از آن دوست که نادان بُوَد». [1]

نظامی در توضیح اینکه دشمن دانا بهتر از دوست نادان است، تمثیلی آورده و در آن از چند کودک سخن گفته که یکی از آنان دچار آسیب میشود. کودکان دیگر از ترس پدرِ کودکِ مجروح، بنا به پیشنهادِ «دوستترین» کودک برای طفلِ آسیب دیده، تصمیمی سفیهانه می گیرند، مبنی بر اینکه آن طفل را در بُنِ چاهی پنهان کنند تا پدرش از این ماجرا آگاه نشود و عتابش دامن آنان را نگیرد و آن طفلان نیز شرمسارِ خانوادۀ کودک نشوند. اما در میان آن خردسالان، کودک خردمندی هم بوده که با طفلِ آسیب دیده بهنوعی دشمنی داشته است. این کودک که نظامی او را «عاقبت اندیشترینِ» آن خردسالان خوانده، سرانجامِ این تصمیم نابخردانه را در ذهن خویش تصور میکند و براساس آن، چاره اندیشی میکند؛ چارهای که به حفظ جان کودک مصدوم منجر میشود:

دومین منظومۀ نظامی، «خسرو و شیرین» است؛ اثری که یکی از شاهکارهای ادب غنایی بهشمار میآید. این مثنوی که دارای حدود 6 هزار و 500 بیت است، عشق خسرو (پادشاه ساسانی) به شیرین (شهزادۀ ارمن) را روایت میکند. در میانۀ این عاشقانۀ پُرفراز و فرود، از عاشقی دلسوخته، یعنی فرهاد کوه کن نیز سخن به میان آمده است. نظامی در این منظومه شیرین را در قالب یک معشوقِ متعالیِ دنیایی تصویر کرده است.

سومین منظومۀ شیخ نظامی هم داستانی عاشقانه و بسیار نامی است: «لیلی و مجنون». پیر گنجه در این مثنوی برخلاف خسرو و شیرین که در آن، داستانِ عشق را در فضایی اشرافی و پُرشکوه روایت کرده، عشقی معصومانه را در سرزمین خشک و سوزان حجاز روایت میکند. لیلی و مجنون داستانِ عشقِ دردناک قیس بین عامر به دخترکی لیلی نام است؛ عشقی که بیش از هر چیز، فراقِ پُرفراز و فرودِ 2 دلداده را روایت میکند. لیلی و مجنون دارای حدود 4 و 700 بیت است.

«هفت پیکر» که به «هفت گنبد» و «بهرام نامه» نیز مشهور است، دیگر مثنوی حکیم نظامی است. قهرمان این مثنویِ درحدود پنج هزار و صد و سی بیتی، بهرامِ گور (پادشاه ساسانی) است. در بخشِ مهمی از این منظومه، بهرام در هفت روز مهمان هفت شاهدخت از هفت اقلیم میشود: شنبه، گنبد سایه، دختر پادشاه هند؛ یکشنبه، گنبد زرد، دختر پادشاه روم؛ دوشنبه، گنبد سبز، دختر پادشاه خوارزم؛ سهشنبه، گنبد سرخ، دختر پادشاه روس؛ چهارشنبه، گنبد فیروزهای، دختر پادشاه مغرب؛ پنجشنبه، گنبد صندلی، دختر پادشاه چین و جمعه، گنبد سفید، دختر پادشاه ایران.

هر یک از این دختران وقتی میزبانی بهرام را عهدهدار میشوند، افسانهای برای وی تعریف میکنند. به جز این، داستان بهرام و کنیزک نیز از دیگر بخشهای معروف هفت پیکر است.

«شرفنامه» و «اقبالنامه» (خردنامه) هم که به طور پیوسته «اسکندرنامه» نامیده میشوند، 2 منظومۀ دیگر شیخ نظامی به حساب می آیند. اسکندرنامه در مجموع حدود 10 هزار و 500  بیت دارد. نظامی در شرفنامه به فتوحات و جهانگشایی های اسکندر مقدونی پرداخته و در اقبالنامه نیز اسکندر را در قامت یک فیلسوف و پیامبر تصویر کرده است. البته باید توجه داشت، اسکندری که نظامی در این مثنوی تصویر کرده، تفاوت بسیاری با اسکندرِ تاریخی (اسکندر پسر فیلیپ مقدونی) دارد.      

مرحوم استاد عبدالوهاب نورانی وصال، ادیب، مصحح و محقق نامدار ادبیات فارسی دربارۀ اثرگذاری شاهکارهای نظامی در شعر فارسی گفته است که «مثنوی های نظامی که چون گوهرهایی بر فراز تارک ادب فارسی میدرخشد، هم در زمان خود شاعر و هم بعد از وی مشهور خاص و عام شد و درواقع مثنوی های شاعران دیگر را که تا عصر وی معروف بودند، مَدروس کرد و به طاق نسیان نهاد. چنانکه منظومۀ خسرو و شیرین، مثنوی ویس و رامین فخرالدین اسعد گرگانی را که تا زمان نظامی بهترین و معروفترین مثنوی غِنایی و عشقی بود، واپس زد و خود جای آن را گرفت. درواقع نظامی به مثنوی سرایی رنگی تازه داد و طرحی نو در آن افکند که تا زمان حاضر مورد تتبع شعرا واقع شده است و هر شاعری که در خود توانی دیده است، در اقتفای [= پیروی] مثنویهای او طبعآزمایی کرده است، که آخرین آنها مثنوی «خسرو و شیرینِ» شعله است که در زمان فرهادمیرزا معتمدالدوله سروده شده و به وی تقدیم شده است. از اینجا است که بیش از هر شاعر دیگر، حتی فردوسی، مثنوی های او مورد اقتفا واقع شده. این، خود نمایانگر ارزش منظومه های او و نشان دهندۀ رسوخ آن در اذواق مردم است.»

دکتر بهروز ثروتیان به عنوان نظامی شناس، پژوهشگر و مصحح  در طول سالهای متمادی، شعرهای نظامی و حافظ را به زبان ساده و قابل فهم به خوانندگان حرفهای و حتی عام ادبیات فارسی ارایه کرد و با دقت و فراست به نقد و تحلیل اندیشه های نظامی و حافظ پرداخت.

برای کار روی 14 نسخه خطی از آثار نظامی، هفت سال از عمرش را در زیرزمین خانه اش گذراند تا بتواند از روی این 14 نسخه خطی به شرح و تفسیر آثار نظامی بپردازد